Nagpanchami in Nepali Cultutre Archives - Nepal Jyotish - Complete Astrology and Vastu Solutions.

नागपंचमी को महत्व | नागपंचमीमा कसरी पूजा गर्ने? | Nagpanchami in Nepali Cultutre

नागपंचमीमा को महत्व | नागपंचमीमा कसरी पूजा गर्ने? | Nagpanchami in Nepali Cultutre

Nagpanchami in Nepal
Nagpanchami ko mahatwa

चक्रपाणि गौतम

सनातन हिन्दु संस्कृति उत्सवप्रिय संस्कृति हो , विभिन्न समयमा आउने उत्सव व्रत आदिले सनातन धर्मावलम्बीहरु सधै खुशी हुने गर्दछन् । यस्तै उत्सव मध्ये नागपंचमी पनि विशेष प्रकारको उत्सव हो । यो उत्सव विशेषतः नागप्रति श्रद्धा समर्पण गर्ने पर्व हो । पुराण ईतिहास अनुसार नागको उत्पत्ति महर्षी कश्यप र उनकी पत्नी कद्रूबाट भएको मानिन्छ । पुराणहरुमा नाग सम्बन्धी विभिन्न कथाहरु वर्णन गरिएको पाईन्छ । प्राच्य साहित्य आदिमा पनि नागका सम्बन्धमा अनेक धारणा र विचारहरु व्याप्त छन । भगवान नारायणको शैयाको शोभाका रुपमा रहेका नाग शिव गणेश आदि देवताहरुका आभूषणका रुपमा पनि सम्मानित छन । भारतवर्षका हरेक गाँउ शहर सवै स्थानमा नागको समानरुपले सम्मान गर्ने परम्परा रहि आएको छ । योग अभ्यास आदिका माध्यमले सिद्धि प्राप्त गर्न जागृत गरिने कुण्डलिनी शक्तिलाई पनि सर्पीणी भनिन्छ । सूर्यरथलाई प्रत्येक महिना नागहरुले रथवहन गर्ने कुरा पुराणहरुमा उल्लेख गरिएको छ ।
कसरी सुरु भयो नागपूजा
नागपंचमीको कथा र कथाश्रवणफल पनि रोचक र पुण्यप्रद मानिन्छ । यस कथाका वक्ता सुमन्त मुनी हुन ,समुन्द्र मन्थन गर्दा निस्केको उच्चैश्रवा घोडाको रंङ्ग कस्तो छ भन्ने विषयमा नागमाता कद्रू र विमाता विनताबीच विवाद पर्यो । कद्रूले सेतो घोडालाई कालो भन्दै सो घोडा कालो सावित गर्नकालागि आफ्ना सन्तानहरुलाई अति शूक्ष्म रुप धारण गरेर घोडाको शरिरमा पस्न आदेश दिईन तर नागहरुले आमाको आज्ञाप्रति असमर्थता जनाए । नागहरुले आफ्नो आज्ञापालन नगरेपछि क्रोधयुक्त हुदै जनमेजयको यज्ञमा तिमीहरु मारिने छौ भनेर कद्रूले नागहरुलाई श्राप दिईन । मातृश्रापले भयभित नागहरु ब्रह्माको शरणमा गए । शरणागत नागहरुलाई देखेर ब्रह्माजीले भविष्यमा यायावरवंशमा जरत्कारु नामका ऋषि तिमीहरुका बहिनेज्वाई हुनेछन र उनका छोरा आस्तिकले तिमीहरुको कूलको रक्षा गर्नेछन भनेर श्रावण शुक्ल पंचमी तिथिका दिन अभयदान दिनु भयो र कालान्तरमा यही तिथिका दिन आस्तिक मुनिले पनि नागहरुको रक्षा गर्नु भयो यस कारण श्रावण शुक्ल पंचमी तिथिका दिन नागको पूजा गर्ने परम्परा प्रारम्भ भयो ।
कहाँ कहाँ हुन्छ नागपूजा
नाग पूजनको सर्वव्यापकताका सम्बन्धमा अध्ययन गर्ने हो भनें संसारका विकशित अल्पविकशित वा विकासशिल सबै देशका नागरिकहरु नागको पूजा गर्ने गर्दछन , अमेरीकाका आदिवासीलगायत सबै समुदायमा नागप्रति श्रद्धा गर्ने परम्परा रहि आएको छ भनें जापानका राजवंश आफूलाई नागवंशी मान्दछन । वैदेशिक सभ्यताका आदिस्रोत युनान ,ईजिप्ट आदि देशहरुका धार्मिक स्थलहरुमा आज पनि सर्प पाल्ने प्रचलन रही आएको छ । चीनमा आज पनि प्राचीन नागमन्दिरहरु देख्न सकिन्छन । अष्ट्रेलिया ,नर्वे जस्ता देशहरुमा पनि केही समय पहिलेसम्म नागपूजा गर्ने चलन थियो । भारत नेपाल भुटान म्यान्मार जस्ता देशहरुमा अहिले पनि सर्पपूजा हुदै
आएको छ । भारतमा शासन गर्न आएका सिकन्दर महान आफूलाई नागवंशी मान्दथे यसर्थ उनी भारत प्रवेश गर्नासाथ सर्वप्रथम सर्प मार्न रोक लगाएका थिए भन्ने ईतिहास पाइन्छ । भारतका हरेक मन्दिरमा कुनै न कुनै प्रकारले नागका मूर्तिहरु स्थापना गरिएका हुन्छन । प्राचीन कालमा ज्ञानको खानी भनेर चिनिने प्रसिद्ध स्थल कश्मिरलाई नागस्थलका रुपमा मानिन्छ । अनन्तनाग भन्ने स्थान सो भूमिलाई नागभूमि थियो भन्ने कुराको ज्वलन्त प्रमाण मान्न सकिन्छ । नेपालमा पनि नागपूजाको प्राचीन परम्परा रहेको पाईन्छ र विभिन्न स्थानहरुलाई नागका लागि समर्पण गरिएको प्रत्यक्ष प्रमाणहरु नागढुंगा , नागपोखरी, नागदह जस्ता नामाकरण गरिएका स्थानहरुले पुष्टि गर्दछन । पूर्वीय सभ्यतामा नागलाई लोकदेवताका रुपमा स्थापना र पूजा गर्ने गरिन्छ ।
वेद पुराणमा नागको महत्व
पुराण ग्रन्थ र वैदिक ऋचाहरुमा पनि नागको पर्याप्त वर्णन पाईन्छ । देवी भागवतमा उल्लेख भए अनुसार पराजय र विषभयबाट बच्नका लागि नवनागको स्मरण र प्रार्थना गर्नु पर्दछ ।
अनन्तं वाशुकीं शेषं पद्मनाभं कम्वलम्
शंखपालं धार्तराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा
एतानि नव नामानि नागानां महात्मनां
शायंकाले पठेन्नित्यं प्रातकाले विशेषतः।
तस्मै विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत ।। देवीभागवत
यजुर्वेदमा नमोस्तु सर्पेभ्यो ये के च पृथिवीमनु ये अन्तरिक्षे ये दिवि तेभ्यः सर्पेभ्यो नमः भनेर उल्लेख पाईन्छ । समुद्र मन्थनका समयमा मन्दराचल पर्वतलाई मदानी वनाउदा नागलाई नेतीका रुपमा प्रयोग गरिएको कुरा पुराणहरुमा उल्लेख पाईन्छ । गृहनिर्माण आदि कर्ममा नागको मुखपुच्छज्ञान गरेर मात्र घर वनाउन आरम्भ गर्ने नियम ज्योतिष र वास्तु शास्त्रमा वर्णन पाईन्छ ।
नागपूजन मानव सभ्यता
केही आधुनिक गवेशकहरु नागपूजालाई प्राचीनकालका कविला , द्राविण र वनवासीहरुको परम्परा मान्दछन परन्तु पुराण ईतिहास र नागपूजनको वैश्विक मान्यतालाई गहन अध्ययन गर्ने हो भनें यो परम्परा प्राचीन सनातन परम्परा नै हो । भविष्य पुराणमा नागहरुका अनेक जाति प्रजातिका सम्बन्धमा अनेक प्रकारले वर्णन गरएको छ । यसकारण पनि भन्न सकिन्छ कि नागपूजनको परम्परा अति प्राचीन र सभ्य समाजको परम्परा हो । हिन्दु सभ्यता धर्मप्राण सभ्यता हो र यो सभ्यताको मूल “समं सर्वेषु भूतेषुु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ”। अर्थात ईश्वर सबै प्राणीमा समान रुपले रहेको हुन्छ र सवै प्राणी पूज्य हुन्छन भन्ने नै हो ।
सर्प संरक्षण हाम्रो जिम्मेवारी
सामान्य मानवीय स्वाभाव अनुसार हामी सर्पलाई देख्ने वित्तिकै आवेशमा आउछौ , किनकि हाम्रो मान्यता सर्पले टोक्दछ भन्ने रहि आएको छ । यसकारण हामी सर्पलाई देख्नासाथ उसलाई मार्न उद्यत हुन्छौं यो नितान्त गलत धरणा हो । संसारमा भएका सबै सर्पका प्रजातिहरु मध्ये अति कम किसिमका सर्पहरुमा मात्र विष हुुन्छ अधिकांश सर्प विषरहित हुन्छन । सर्पलाई देख्नासाथ हामीमा जाग्ने दुर्भावना नै सर्पमा सृजन हुने दुर्भावनाको कारण हो यसैले लोकोक्ति छ “सर्पले नटेकि टोक्दैन” । नाग हाम्रो कृषि र वन सम्पदामा पनि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने प्राणी भएकाले पनि यसको पूजन र संरक्षण आवश्यक छ भन्ने कुरामा दुईमत नै छैन ।
नागपंचमीमा कसरी पूजा गर्ने
नागपंचमीका दिन दिन देशाचार अनुसार भिन्न भिन्न विधिले नाग पूजन गर्ने परम्परा रहि आएको छ , यस दिन व्रतको विषेशता भन्दा पनि नागपूजनलाई उत्सवका रुपमा विशेष रुपले स्वीकार गरिएको छ । ग्राम्य परिवेशमा नागथानहरु स्थापना गरेर त्यस ठाँउमा दुध र मिठाई जस्ता परिकार लगेर नागदेवताका लागि राखिदिने नियम छ । घरको मूल ढोकामा गाईको गोवरले नागको आकृति वनाई दूवो गाईको दुध आदिले नाग पूजा गर्ने गरिन्छ । पछिल्लो समय कागजमा विभिन्न प्रकारका नागका मुद्राहरु मुद्रण गरेर ब्राह्मणहरुले घरघरमा लगि मूल ढोकामा नाग टाँसेर नागका नाम उच्चारण गर्दै स्वस्तिवाचन पूर्वक घरमा आगो , विद्युत सर्प वातवायुको प्रकोप नहोस भनि मन्त्रोच्चार गर्ने परम्परा छ । मन्त्रपूर्वक नागपूजा गर्दा घरमा कुनै प्रकारका आपदाहरु नआउने कुरा शास्त्रमा उल्लेख गरिएको छ ।